توسط : انواع دستگاه‌های روغن گیری، مکانیزم عملکرد، مزایا، معایب و کاربردهای خاص خودشان را دارند. خوانندگان محترم وبلاگ آی فودز با مطالعه این مقاله میتوانید، درک بهتری از فرآیندهای استخراج روغن پیدا کنید و آگاهانه‌تر در مورد انتخاب دستگاه مناسب برای نیازهای خود، چه در مقیاس خانگی و چه صنعتی، تصمیم‌گیری کنید. پس با ما همراه باشید.
دسته بندی کلی دستگاه های روغن گیری
دستگاه‌ها و روش‌های استخراج روغن را می‌توان به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم کرد:
- استخراج مکانیکی (پرس کردن): در این روش، روغن با اعمال فشار فیزیکی به ماده اولیه استخراج می‌شود. این روش خود به دو زیرشاخه اصلی تقسیم می‌شود:
- پرس سرد: فرآیند استخراج در دمای پایین (معمولاً کمتر از ۵۰ درجه سانتی‌گراد) انجام می‌شود تا خواص طبیعی روغن حفظ شود.
- پرس گرم: ماده اولیه قبل یا حین فرآیند پرس، حرارت داده می‌شود تا بازده استخراج روغن افزایش یابد.
- استخراج شیمیایی (با حلال): در این روش، از یک حلال شیمیایی (معمولاً هگزان) برای حل کردن و جداسازی روغن از ماده اولیه استفاده می‌شود. این روش بازده بسیار بالایی دارد اما نیازمند فرآیندهای تکمیلی برای جداسازی کامل حلال از روغن است و معمولاً در مقیاس‌های بسیار بزرگ صنعتی برای روغن‌های نباتی رایج به کار می‌رود.
در ادامه این مقاله عمدتاً بر روی روش‌های استخراج مکانیکی (پرس سرد و پرس گرم) و دستگاه‌های مرتبط با آن‌ها تمرکز خواهیم کرد.
دستگاه روغن گیری پرس سرد (Cold Press Oil Extraction Machines)
روغن گیری به روش پرس سرد یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال محبوب‌ترین روش‌ها برای تولید روغن‌های با کیفیت بالا است. هدف اصلی این روش، استخراج روغن بدون اعمال حرارت زیاد است تا تمام خواص طبیعی، طعم، عطر و رنگ ماده اولیه در روغن نهایی حفظ شود.
مکانیزم عملکرد دستگاه پرس سرد
دستگاه‌های پرس سرد عمدتاً بر پایه دو مکانیزم اصلی کار می‌کنند:
- پرس پیچی یا اکسپلر : این نوع دستگاه رایج‌ترین مدل برای پرس سرد است. ماده اولیه (دانه یا مغز) وارد محفظه‌ای استوانه‌ای (برل) می‌شود که درون آن یک ماردون یا پیچ حلزونی با طراحی خاص قرار دارد. با چرخش پیچ، ماده اولیه به تدریج فشرده شده و روغن از طریق منافذ یا شیارهای کوچک روی بدنه سیلندر خارج می‌شود. تفاله باقیمانده که کنجاله نام دارد، از انتهای دستگاه خارج می‌شود. فشار بالا در این سیستم باعث ایجاد مقداری حرارت اصطکاکی می‌شود، اما در دستگاه‌های پرس سرد استاندارد، دما به دقت کنترل می‌شود تا از ۵۰ درجه سانتی‌گراد تجاوز نکند. برخی دستگاه‌ها ممکن است سیستم خنک‌کننده آبی برای کنترل بهتر دما داشته باشند.
- پرس هیدرولیک: این روش بیشتر برای مواد اولیه‌ای مانند زیتون یا در مقیاس‌های کارگاهی و نیمه‌صنعتی کاربرد دارد. ماده اولیه (معمولاً به صورت خمیر درآمده) بین صفحات مشبک یا درون کیسه‌های مخصوص قرار گرفته و سپس تحت فشار بسیار بالای یک جک هیدرولیک فشرده می‌شود تا روغن آن جدا گردد. این فرآیند معمولاً به صورت بچ یا ناپیوسته انجام می‌شود.
نکته کلیدی در هر دو مکانیزم، عدم اعمال حرارت خارجی و کنترل دمای فرآیند است تا روغن حاصل، واقعاً “پرس سرد” محسوب شود.
مزایای روغن گیری پرس سرد
- حفظ حداکثری مواد مغذی: ویتامین‌ها، آنتی‌اکسیدان‌ها، فسفولیپیدها و سایر ترکیبات حساس به حرارت در این روش حفظ می‌شوند.
- طعم و عطر طبیعی: روغن حاصل، طعم و بوی اصلی ماده اولیه را به بهترین شکل منعکس می‌کند.
- رنگ طبیعی: رنگ روغن پرس سرد معمولاً طبیعی‌تر و زنده‌تر است.
- عدم وجود باقیمانده شیمیایی: چون از هیچ حلالی استفاده نمی‌شود، روغن ۱۰۰٪ خالص و طبیعی است.
- ایده‌آل برای روغن‌های خاص و گران‌قیمت: مانند روغن زیتون فرابکر، روغن کنجد، روغن سیاه دانه، روغن بذر کتان، روغن گردو و بادام که مصرف‌کنندگان به دنبال حداکثر کیفیت و خواص آن‌ها هستند.
معایب روغن گیری پرس سرد
- بازده روغن پایین‌تر: نسبت به روش پرس گرم یا استخراج با حلال، مقدار روغن کمتری از همان میزان ماده اولیه استخراج می‌شود و مقداری روغن در کنجاله باقی می‌ماند.
- نیاز احتمالی به آماده‌سازی اولیه: برخی دانه‌ها ممکن است نیاز به تمیزکاری، پوست‌گیری یا خرد شدن اولیه داشته باشند.
- قیمت بالاتر روغن: به دلیل بازده پایین‌تر و حفظ کیفیت، روغن‌های پرس سرد معمولاً گران‌تر هستند.
- هزینه اولیه دستگاه: دستگاه‌های پرس سرد با کیفیت و با قابلیت کنترل دما ممکن است گران‌تر باشند.
انواع دستگاه های پرس سرد
دستگاه‌های پرس سرد در اندازه‌ها و ظرفیت‌های مختلفی عرضه می‌شوند:
- دستگاه‌های خانگی/فروشگاهی: کوچک، رومیزی، با ظرفیت پایین، مناسب برای استخراج روغن تازه در حضور مشتری یا برای مصارف کم.
- دستگاه‌های کارگاهی/نیمه‌صنعتی: بزرگتر، ایستاده، با ظرفیت متوسط، مناسب برای کارگاه‌های کوچک تولید روغن یا واحدهای بسته‌بندی.
- دستگاه‌های صنعتی: بسیار بزرگ، با ظرفیت بالا، معمولاً از نوع پرس پیچی، با سیستم‌های کنترل دقیق دما و فشار، مناسب برای تولید انبوه.
دستگاه روغن گیری پرس گرم
روش پرس گرم با هدف افزایش بازده روغن گیری توسعه یافته است. در این روش، ماده اولیه قبل از ورود به دستگاه پرس یا در حین فرآیند پرس، تحت حرارت قرار می‌گیرد.
مکانیزم عملکرد دستگاه پرس گرم
مکانیزم اصلی دستگاه‌های پرس گرم معمولاً مشابه دستگاه‌های پرس پیچی است. تفاوت اصلی در وجود یک سیستم گرمایشی است که دمای ماده اولیه را قبل یا حین عبور از دستگاه بالا می‌برد. این حرارت باعث کاهش ویسکوزیته (گرانروی) روغن و همچنین شکستن دیواره سلول‌های حاوی روغن می‌شود که خروج روغن را تسهیل می‌کند.
سیستم گرمایش می‌تواند به روش‌های مختلفی پیاده‌سازی شود:
- پیش‌گرم‌کردن : ماده اولیه قبل از ورود به پرس، در دستگاه دیگری مانند یک پخت‌دهنده حرارت داده می‌شود.
- گرمایش در حین پرس: خود بدنه دستگاه پرس (سیلندر یا برل) دارای المنت‌های حرارتی است که ماده را حین فشرده شدن گرم می‌کند. این المنت‌ها نقش کلیدی در رسیدن به دمای مطلوب و حفظ آن دارند. کیفیت و قیمت المنت لوله ای یا قیمت المنت تسمه ای که در این دستگاه‌ها به کار می‌روند، بر کارایی و دقت کنترل دما تأثیرگذار است. کنترل دقیق دما در پرس گرم نیز اهمیت دارد تا از سوختن ماده اولیه و افت شدید کیفیت روغن جلوگیری شود. دمای معمول در این روش بین ۸۰ تا ۱۲۰ درجه سانتی‌گراد است.
مزایای روغن گیری پرس گرم
- بازده روغن بالا: مقدار روغن استخراج شده به ازای هر کیلوگرم ماده اولیه به طور قابل توجهی بیشتر از روش پرس سرد است.
- کاهش روغن باقیمانده در کنجاله: کنجاله حاصل از پرس گرم، روغن کمتری دارد و برای مصارف خوراک دام مناسب‌تر است.
- استخراج روغن از مواد سخت‌تر: برای برخی دانه‌ها که روغن‌دهی آن‌ها در حالت سرد دشوار است، پرس گرم کارآمدتر است.
- احتمال استریل شدن نسبی: حرارت می‌تواند به کاهش بار میکروبی روغن کمک کند (اگرچه ممکن است باعث تغییرات شیمیایی دیگر شود).
معایب روغن گیری پرس گرم
- کاهش ارزش غذایی: حرارت بالا باعث تخریب ویتامین‌ها، آنتی‌اکسیدان‌ها و سایر ترکیبات مغذی حساس می‌شود.
- تغییر در طعم و عطر: روغن حاصل ممکن است طعم و بوی پختگی یا حتی سوختگی پیدا کند و عطر طبیعی ماده اولیه را از دست بدهد.
- تغییر رنگ: رنگ روغن ممکن است تیره‌تر شود.
- افزایش خطر اکسیداسیون: حرارت بالا می‌تواند فرآیند اکسیداسیون روغن را تسریع کند و ماندگاری آن را کاهش دهد یا باعث ایجاد ترکیبات نامطلوب شود.
- مصرف انرژی بالاتر: به دلیل نیاز به سیستم گرمایشی، انرژی بیشتری مصرف می‌شود.
کاربردهای پرس گرم
روش پرس گرم عمدتاً برای دانه‌هایی استفاده می‌شود که هدف اصلی، حداکثر بازده استخراج است و تغییرات طعم و ارزش غذایی اهمیت کمتری دارد، یا روغن حاصل قرار است در مراحل بعدی تصفیه شود. مثال‌های رایج عبارتند از دانه‌های روغنی مانند سویا، کلزا، آفتابگردان (برای تولید روغن‌های نباتی تصفیه شده) ، پنبه دانه و بادام زمینی.
تفاوت های کلیدی پرس سرد و پرس گرم
نکاتی برای انتخاب دستگاه روغن گیری مناسب
انتخاب دستگاه مناسب به عوامل متعددی بستگی دارد. پیش از خرید، به سوالات زیر پاسخ دهید:
- نوع ماده اولیه: می‌خواهید از چه دانه‌ها، مغزها یا میوه‌هایی روغن بگیرید؟ برخی دستگاه‌ها برای مواد خاصی بهینه‌تر هستند.
- کیفیت روغن مطلوب: آیا به دنبال روغن پرس سرد با حداکثر خواص هستید یا بازده بالا در اولویت است (پرس گرم)؟
- ظرفیت مورد نیاز: میزان تولید روزانه یا ساعتی مورد انتظار شما چقدر است؟ (خانگی، کارگاهی، صنعتی)
- بودجه: چه مقدار برای خرید دستگاه در نظر گرفته‌اید؟ (دستگاه‌های پرس سرد با کیفیت معمولاً گران‌ترند)
- سهولت کاربری و نگهداری: آیا کار با دستگاه و تمیز کردن آن آسان است؟ دسترسی به قطعات یدکی چگونه است؟
- فضای موجود و نیاز برق: ابعاد دستگاه چقدر است و چه نوع برقی (تک فاز/سه فاز) نیاز دارد؟
مشاوره با کارشناسان و بررسی دقیق مشخصات فنی دستگاه‌ها قبل از خرید ضروری است.
نتیجه‌گیری
دستگاه‌های پرس سرد با حفظ حداکثری مواد مغذی و طعم طبیعی، گزینه‌ای ایده‌آل برای تولید روغن‌های بکر و سالم هستند، هرچند بازده کمتری دارند. در مقابل، دستگاه‌های پرس گرم با فدا کردن بخشی از کیفیت، بازده استخراج را به حداکثر می‌رسانند و برای کاربردهای صنعتی خاص مناسب‌ترند.
امیدواریم این مقاله از وبلاگ آی فودز، دید روشنی نسبت به انواع دستگاه روغن گیری و نکات مهم در انتخاب و استفاده از آن‌ها به شما داده باشد. شناخت دقیق این فرآیندها به شما کمک می‌کند تا محصول نهایی با ارزش‌تر و سالم‌تری تولید یا مصرف کنید.
اگر سوال یا تجربه‌ای در زمینه دستگاه‌های روغن گیری دارید، حتماً در بخش نظرات با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید.
